Την απειλούν χημικά, διατροφή και ορμόνες

Του: Νάσου Ιωαννίδη*

Η ανδρική υπογονιμότητα αποτελεί ένα αυξανόμενο πρόβλημα υγείας, με ποσοστά που υπολογίζονται γύρω στο 40-50% όλων των περιπτώσεων υπογονιμότητας των ζευγαριών.

Πέρα από τις γνωστές οργανικές ή γενετικές αιτίες, τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονη ερευνητική εστίαση στους περιβαλλοντικούς ρυπαντές, στη διατροφή και στους ενδοκρινικούς διαταράκτες ως παράγοντες που επηρεάζουν την ποσότητα του σπέρματος και τη συνολική γονιμότητα των ανδρών.

Ρύπανση και αναπαραγωγική υγεία

Οι άνδρες του σήμερα εκτίθενται καθημερινά σε πληθώρα χημικών ενώσεων, είτε μέσω της διατροφής, είτε μέσω της ατμόσφαιρας, είτε από αντικείμενα της καθημερινότητας. Ορισμένες από αυτές τις ουσίες έχουν ενδοκρινική δράση, δηλαδή μιμούνται ή αναστέλλουν φυσικές ορμόνες του οργανισμού, προκαλώντας διαταραχές στη λειτουργία των όρχεων, του υποθαλάμου και της υπόφυσης, τον λεγόμενο άξονα της γονιμότητας.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δισφαινόλη A (BPA), η οποία βρίσκεται σε πλαστικά, κονσέρβες και θερμικά χαρτιά. Σύμφωνα με τη μελέτη του Meeker και συνεργατών (2010) που δημοσιεύτηκε στο Fertility and Sterility, άνδρες με αυξημένα επίπεδα BPA στα ούρα εμφάνιζαν χαμηλότερη συγκέντρωση σπερματοζωαρίων, μειωμένη κινητικότητα και αυξημένο κατακερματισμό DNA στο σπέρμα.

Άλλες επιβλαβείς ουσίες περιλαμβάνουν φθαλικές ενώσεις (σε καλλυντικά, πλαστικά, απορρυπαντικά), φυτοφάρμακα και βαρέα μέταλλα (όπως μόλυβδος και κάδμιο). Η μακροχρόνια έκθεση σε αυτές τις ουσίες έχει συσχετιστεί με μείωση ποιότητας, διαταραχές στην παραγωγή τεστοστερόνης και αυξημένα ποσοστά ανωριμότητας των σπερματοζωαρίων.

Η διατροφή ως ρυθμιστής της γονιμότητας

Τα δυτικά πρότυπα διατροφής, πλούσια σε κορεσμένα λιπαρά, ζάχαρη, επεξεργασμένα τρόφιμα και φτωχά σε φυτικές ίνες και μικροθρεπτικά συστατικά, σχετίζονται με αυξημένο οξειδωτικό στρες, φλεγμονή και μείωση της σπερματικής απόδοσης.

Αντιθέτως, διατροφικά πρότυπα όπως η Μεσογειακή διατροφή (με ελαιόλαδο, ψάρια, ξηρούς καρπούς, λαχανικά και φρούτα) φαίνεται να προστατεύουν τη γονιμότητα. Η μελέτη του Karayiannis et al. (2017) στο Human Reproduction έδειξε ότι οι άνδρες που ακολουθούσαν τη Μεσογειακή διατροφή παρουσίαζαν καλύτερη συγκέντρωση σπερματοζωαρίων, καλύτερη κινητικότητα και λιγότερες μορφολογικές ανωμαλίες.

Συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά που ενισχύουν τη σπερματογένεση περιλαμβάνουν:

•       Ψευδάργυρο και σελήνιο: αντιοξειδωτικά που βελτιώνουν τη μορφολογία και κινητικότητα του σπέρματος.
•       Φυλλικό οξύ και βιταμίνη Β12: συμβάλλουν στη σωστή σύνθεση του DNA.
•       Βιταμίνη C και Ε: προστατεύουν από το οξειδωτικό στρες.
•       Ω-3 λιπαρά.

Ενδοκρινικές διαταραχές και γονιμότητα

Οι ενδοκρινικοί αδένες (υποθάλαμος, υπόφυση, όρχεις) ελέγχουν με ακρίβεια την παραγωγή τεστοστερόνης και τη σπερματογένεση. Όταν αυτός ο άξονας διαταραχθεί, εμφανίζονται προβλήματα γονιμότητας. Συνήθεις ενδοκρινικές διαταραχές που επηρεάζουν τη γονιμότητα είναι:

•      Υπογοναδοτροφικός υπογοναδισμός (π.χ. λόγω όγκου υπόφυσης ή φαρμάκων)
•      Παχυσαρκία: μετατροπή της τεστοστερόνης σε οιστρογόνα στον λιπώδη ιστό
•      Αντίσταση στην ινσουλίνη και μεταβολικό σύνδρομο
•      Δυσλειτουργία του θυρεοειδούς

Η αυξημένη εναπόθεση λίπους σε παχύσαρκους άνδρες οδηγεί σε ορμονική ανισορροπία, με αυξημένα επίπεδα οιστρογόνων και μειωμένη τεστοστερόνη. Αυτό επηρεάζει αρνητικά τόσο την παραγωγή σπέρματος όσο και τη σεξουαλική λειτουργία.

Επιπλέον, ορισμένες εξωγενείς ουσίες όπως τα αναβολικά στεροειδή ή τα οπιοειδή μπορεί να καταστείλουν τον άξονα υποθάλαμος–υπόφυση–όρχεις και να οδηγήσουν σε πλήρη αναστολή της σπερματογένεσης.

Οξειδωτικό στρες και κατακερματισμός DNA

Πολλές από τις παραπάνω επιδράσεις (ρύπανση, διατροφή, ενδοκρινικές διαταραχές) συγκλίνουν σε έναν κοινό παθογενετικό μηχανισμό: το οξειδωτικό στρες. Η υπερβολική παραγωγή ελευθέρων ριζών προκαλεί βλάβες στη μεμβράνη των σπερματοζωαρίων, στο μιτοχονδριακό DNA και οδηγεί σε κατακερματισμό του γενετικού υλικού.

Η μέτρηση του Δείκτη Κατακερματισμού DNA (DFI) προσφέρει σημαντικές πληροφορίες, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις φυσιολογικού σπερμοδιαγράμματος με αποτυχία σύλληψης. Άνδρες με αυξημένο DFI έχουν μειωμένα ποσοστά επιτυχίας σε φυσική σύλληψη και εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF/ICSI).

Τι μπορεί να γίνει στην πράξη;

Η πρόληψη και διατήρηση της ανδρικής γονιμότητας απαιτεί ολιστική προσέγγιση. Στρατηγικές που έχουν αποδειχθεί ωφέλιμες περιλαμβάνουν:

•      Υιοθέτηση υγιεινής, αντιοξειδωτικής διατροφής
•      Μείωση έκθεσης σε πλαστικά, φυτοφάρμακα και καλλυντικά με φθαλικούς εστέρες
•      Διατήρηση φυσιολογικού βάρους και σωματικής άσκησης
•      Αποφυγή αναβολικών, καπνίσματος, υπερβολικής χρήσης αλκοόλ
•      Έγκαιρη εξέταση από ουρολόγο-ανδρολόγο σε περιπτώσεις δυσκολίας τεκνοποίησης

Συμπερασματικά

Η ανδρική υπογονιμότητα δεν είναι πάντα θέμα «τύχης» ή γενετικής.Η έρευνα έχει αναδείξει σαφώς τον ρόλο της ρύπανσης, της κακής διατροφής και των ενδοκρινικών διαταραχών στη γονιμότητα του σύγχρονου άνδρα. Ευτυχώς, η γνώση αυτών των κινδύνων επιτρέπει και τη λήψη μέτρων – και αυτό είναι το πρώτο βήμα για την αλλαγή.

Επιστημονικές πηγές:

Meeker JD et al. (2010). Semen quality and sperm DNA damage in relation to urinary bisphenol A among men from an infertility clinic. Fertil Steril. 93(2):653–659.

Karayiannis D et al. (2017). Association between adherence to the Mediterranean diet and semen quality parameters in men attending a fertility clinic. Human Reproduction. 32(2):215–222.

• Ο Νάσος Ιωαννίδης, είναι Χειρουργός Ουρολόγος – Ανδρολόγος