ΤΡΑΜΠ: Η Ιστορία έχει δείξει ότι οι πόλεμοι δεν κρίνονται μόνο με όπλα και στρατεύματα. Κρίνονται και με σύμβολα, με την ψυχή των λαών. Γλώσσα και θρησκεία λειτουργούν ως τα βαθύτερα στρώματα της ταυτότητας, εκεί όπου το αίμα της Ιστορίας συναντά την πίστη.
Ρεπορτάζ: Γιώργος Θεοχάρης
Στη συνάντησή του με τον Αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έθεσε δύο αιτήματα που ξεπερνούν τη στενή στρατηγική: τον καθορισμό της ρωσικής γλώσσας ως «επίσημης» ομιλούμενης στην Ουκρανία και την «προστασία» της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το New York Times μετέδωσε πως ο Τραμπ σκοπεύει να μεταφέρει το αίτημα αυτό στον Ουκρανό πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι στη συνάντησή τους στην Ουάσιγκτον. Και έτσι, η διπλωματία μετατρέπεται ξανά σε θεολογική και γλωσσική αντιπαράθεση.
Η Ουκρανία ανάμεσα σε γλώσσες και Εκκλησίες
Η κυβέρνηση της Ουκρανίας έχει θεσπίσει νόμο που απαγορεύει τη λειτουργία θρησκευτικών οργανισμών με δεσμούς με τη Ρωσία. Αυτός ο νόμος στοχεύει ευθέως την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (UOC), υπό τον Μητροπολίτη Ονούφριο, η οποία θεωρείται θυγατρική του Πατριαρχείου Μόσχας.
Παρά τη μονομερή ανακοίνωση αυτονόμησης τον Μάιο του 2022, η UOC δεν έλαβε ποτέ Αυτοκεφαλία από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που κατέχει αυτό το προνόμιο. Έτσι, παραμένει αμφιλεγόμενη: τυπικά «ανεξάρτητη» στα χαρτιά, αλλά στην ουσία συνδεδεμένη με τη Μόσχα.
Η θρησκευτική αυτή εκκρεμότητα δημιουργεί τεράστιες εντάσεις. Η ουκρανική κοινωνία διχάζεται ανάμεσα στην ανάγκη να αποκοπεί από κάθε ρωσική επιρροή και στην ιστορική μνήμη μιας Εκκλησίας που για αιώνες καθοδηγούσε το ποίμνιο.
Η γλώσσα ως πολιτικό εργαλείο
Η απαίτηση του Πούτιν για «επίσημη ρωσική γλώσσα» δεν είναι απλώς μια γλωσσική διευκόλυνση. Σηματοδοτεί την προσπάθεια διατήρησης πολιτισμικού δεσμού με εκατομμύρια ρωσόφωνους πολίτες στην Ουκρανία.
Η γλώσσα, όπως έλεγε ο Βίτγκενσταϊν, «ορίζει τα όρια του κόσμου μας». Κι αν η Ουκρανία θελήσει να κόψει τη ρωσική, τότε δεν κόβει μόνο ένα εργαλείο επικοινωνίας, αλλά μια ολόκληρη πολιτισμική ταυτότητα που υπάρχει βαθιά στο σώμα της χώρας.
Η φιλοσοφική διάσταση είναι εμφανής: πόσο «ανεξάρτητη» μπορεί να είναι μια χώρα αν αρνείται ένα κομμάτι της ίδιας της ιστορίας της; Και πόσο επικίνδυνο είναι να χρησιμοποιείται η γλώσσα ως όπλο πολιτικής επιβολής;
Η Ρωσία ως «προστάτης της πίστης»
Ο Σεργκέι Λαβρόφ και ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος έχουν επανειλημμένα δηλώσει πως «η Ρωσία δεν θα εγκαταλείψει τους Ορθόδοξους πιστούς της Ουκρανίας». Αυτό το αφήγημα δεν είναι καινούριο. Από την εποχή των Τσάρων μέχρι τη Σοβιετική Ένωση, η Μόσχα προβάλλει τον εαυτό της ως κέντρο της «ορθόδοξης ενότητας».
Η Ουκρανία, όμως, βλέπει αλλιώς την κατάσταση: θεωρεί την UOC «Δούρειο Ίππο» της ρωσικής επιρροής, έναν θεσμό που μπορεί να υπονομεύσει την κρατική συνοχή. Ο ίδιος ο Μητροπολίτης Ονούφριος βρίσκεται υπό πίεση, με κυρώσεις και αφαίρεση υπηκοότητας.
Το ερώτημα είναι φιλοσοφικό αλλά και πολιτικό: μπορεί η πίστη να σταθεί πάνω από τις γεωπολιτικές συγκρούσεις ή θα παραμείνει αιώνιο εργαλείο εξουσίας;
Οι Βαλτικές χώρες ως παράδειγμα
Δεν είναι τυχαίο ότι χώρες όπως η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία έχουν ήδη νομοθετήσει περιορισμούς για τη ρωσική εκκλησιαστική επιρροή. Η μνήμη της σοβιετικής κατοχής είναι ζωντανή και κάθε ίχνος «ελέγχου από τη Μόσχα» θεωρείται απειλή.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει στηρίξει την ανεξαρτησία αυτών των χωρών, θεωρώντας ότι η πολιτισμική και θρησκευτική αυτονομία είναι απαραίτητη για την εθνική τους ασφάλεια. Έτσι, η Ουκρανία δεν είναι μόνη στο δίλημμα· η Ευρώπη έχει ήδη δείξει τον δρόμο.
Η φιλοσοφία της ταυτότητας
Η διένεξη για τη ρωσική γλώσσα και την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αφορά μόνο τη Μόσχα και το Κίεβο. Αφορά την ίδια τη φύση της ταυτότητας. Τι σημαίνει να είσαι Ουκρανός; Είναι ζήτημα συνόρων; Γλώσσας; Θρησκείας;
Ο ΟΗΕ έχει καλέσει επανειλημμένα όλα τα κράτη να προστατεύουν τις γλωσσικές και θρησκευτικές μειονότητες. Όμως η προστασία αυτή γίνεται δύσκολη όταν η ίδια η μειονότητα συνδέεται με μια δύναμη που βρίσκεται σε πόλεμο με το κράτος.
Ο Πούτιν έθεσε στην ατζέντα Τραμπ και Ζελένσκι δύο αιτήματα που μοιάζουν «πολιτισμικά», αλλά στην πραγματικότητα είναι βαθιά πολιτικά. Η γλώσσα και η πίστη είναι τα δύο όπλα που διαμορφώνουν το πώς μια κοινωνία βλέπει τον εαυτό της.
Αν η Ουκρανία αποδεχθεί τη ρωσική γλώσσα ως επίσημη, τότε παραδέχεται μια πολιτισμική πολυφωνία που ίσως ενοχλεί την εθνική της αφήγηση. Αν αποδεχθεί «προστασία» της UOC, τότε παραδέχεται έμμεσα έναν ρόλο της Μόσχας στην εσωτερική της ζωή.
Η φιλοσοφική διάσταση είναι αναπόφευκτη: κάθε έθνος είναι ένα μωσαϊκό από μνήμες, τραύματα και πίστη. Το ζήτημα είναι αν θα βρει τον τρόπο να ζήσει με αυτά ή αν θα τα μετατρέψει σε νέα όπλα πολέμου.
