Τι είναι και τι δεν είναι η Ψυχογενής Ανορεξία, με παραδείγματα

Παλικρούσης Λ. Θωμάς
Διαιτολόγος – Διατροφολόγος & Ψυχολόγος
& Τεχνολόγος Τροφίμων
ΜSc Διασφάλιση Ποιότητας, ΜSc Χημεία Τροφίμων, MSc Διαχείριση Ποιότητας
MSc Διαχείριση Γήρανσης & Χρόνιων Νοσημάτων, MSc(c) 

Η ψυχολόγος σε ένα (υποθετικό) δημόσιο λύκειο παρατηρεί εδώ και καιρό ορισμένα κορίτσια με άριστη ακαδημαϊκή απόδοση μονίμως σε δίαιτα που, μετά το γεύμα, επισκέπτονται αμέσως το μπάνιο, πιθανόν για πρόκληση εμέτου. Πλέον, όλο και συχνότερα, τα βλέπει να χαρίζουν το σνακ τους ή να το πετούν στα σκουπίδια. Η φιλόλογος βλέπει ένα αγόρι να μετρά βήματα αντί για σελίδες. Ο γυμναστής σημειώνει ότι κάνουν «έξτρα γύρους για να κάψουν» ένα κουλούρι, μιλώντας περισσότερο για θερμίδες παρά για πάσες.

Η σχολική ομάδα μεταφέρει τις ανησυχίες στον διευθυντή και προτείνει ένα σύντομο πρόγραμμα ενημέρωσης για τις διατροφικές διαταραχές· εκείνος απαντά: «Αυτό είναι θέμα υγείας, όχι εκπαίδευσης—ας το χειριστούν οι γονείς». Αυτές οι μικρές, επαναλαμβανόμενες σιωπές είναι το πρόσωπο της ψυχογενούς ανορεξίας. Το άρθρο που ακολουθεί εξηγεί τι είναι η ψυχογενής ανορεξία.

Τι είναι (και τι δεν είναι) η ψυχογενής ανορεξία

Ο όρος «ανορεξία» ξεγελά: δεν περιγράφει έλλειψη όρεξης, αλλά μια διαταραγμένη σχέση με το φαγητό, το βάρος και την εικόνα σώματος. Στην ψυχογενή (ή νευρική) ανορεξία η πείνα δεν εξαφανίζεται — οι άνθρωποι πεινάνε, αλλά το φαγητό φορτίζεται με έλεγχο, φόβο και ενοχή. Ο προσδιορισμός «ψυχογενής» δηλώνει συναισθηματική προέλευση· ήδη από το 1689 ο Richard Morton περιέγραψε «νευρική κατανάλωση» που τρεφόταν από λύπη και αγχώδεις φροντίδες — μια πρώιμη ματιά σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε ψυχογενή ανορεξία. Δεν μιλάμε για «δεν πεινάω», αλλά για μια πληγωμένη σχέση που χρειάζεται κατανόηση, ειδική βοήθεια και στήριξη.

Ροκανίζει ύπουλα την καθημερινότητα. Η επιδίωξη της λεπτότητας γίνεται κέντρο βάρους της ζωής και τραβά ενέργεια από παντού. Αποτελεί το ανελέητο κυνήγι του λεπτού σώματος, τροφοδοτούμενο από υπερβολική τελειομανία, σκέψη τύπου «άσπρο–μαύρο» και κλινικά χαμηλή αυτοεκτίμηση. Με τον φόβο της αύξησης βάρους να μετεξελίσσεται σε φοβία—«φοβία βάρους» ή «φοβία λίπους», το άτομο επιβάλλει ακραίους, προσωπικούς κανόνες διατροφής: αποφεύγει τροφές που θεωρεί «παχυντικές», ενίοτε καταφεύγει σε παρατεταμένη νηστεία, επιβάλλει εξαντλητική άσκηση και συχνά παλινδρομεί μεταξύ αυστηρής δίαιτας και επεισοδίων βουλιμίας ή/και κάθαρσης. Ο υποσιτισμός δεν αγγίζει μόνο το σώμα — σβήνει τη συγκέντρωση, φουντώνει το άγχος, αδρανοποιεί τις αισθήσεις και διαταράσσει τον καρδιακό ρυθμό, την αρτηριακή πίεση, τον βασικό μεταβολισμό και την ορμονική ισορροπία. Κι εδώ κάτι κρίσιμο: δεν είναι «ιδιοτροπία» — είναι διαταραχή που μπορεί να απειλήσει τη ζωή, μέσω λιμοκτονίας, επικίνδυνων ηλεκτρολυτικών διαταραχών και καρδιακών αρρυθμιών.

Όταν το φαγητό κατακτήσει το μυαλό, η αυτοφροντίδα, το διάβασμα/η δουλειά, οι σχέσεις και οι καθημερινές δραστηριότητες φθείρονται, καθώς ντροπή, άρνηση και έλλειψη ενδοσκόπησης στήνουν έναν μοναχικό κύκλο άκαμπτων κανόνων και παροδικής ανακούφισης. Κι όσο η απώλεια βάρους προσφέρει ψευδαίσθηση ελέγχου και «επιτυχίας», η διαταραχή μπορεί να φαίνεται λειτουργική — να προσφέρει σκοπό ή ταυτότητα — ενώ στην ουσία συρρικνώνει τον κόσμο του ατόμου και το απομονώνει. Δεν είναι τυχαίο: όπως έχει επισημάνει ο Δρ. David Garner, αυθεντία στην ψυχογενή ανορεξία, η αρχική απώλεια βάρους συχνά συνοδεύεται από μια σύντομη «ευφορία» — αίσθημα θριάμβου, κυριαρχίας, αυτοελέγχου και ανωτερότητας — που λειτουργεί ως ψευδής επιβράβευση και βαθαίνει τον φαύλο κύκλο.

Διάγνωση: πού τελειώνει η «ανησυχία» για τα κιλά και αρχίζει η ψυχογενής ανορεξία

Επειδή η ανησυχία για διατροφή και βάρος αφορά τη δυτική κουλτούρα γενικότερα και τις έφηβες ειδικότερα, είναι κρίσιμο να ξεχωρίζουμε τις τυπικές, προβλέψιμες ανησυχίες από εκείνες που γίνονται τόσο έντονες ώστε να χρειάζονται παρέμβαση. Παρότι η ψυχογενής ανορεξία περιγράφεται εδώ και αιώνες, μπήκε στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας μόλις τη δεκαετία του ’80. Τα τρέχοντα κριτήρια συνοψίζονται σε τρεις πυλώνες. Ψυχογενή ανορεξία έχουμε όταν:

• Επίμονος περιορισμός πρόσληψης ενέργειας οδηγεί σε βάρος σημαντικά κάτω από το αναμενόμενο για την ηλικία, το φύλο, την αναπτυξιακή πορεία και τη σωματική υγεία. Η απώλεια βάρους επιτυγχάνεται κυρίως μέσω αυστηρής δίαιτας· μπορεί να συνυπάρχουν κάθαρση (έμετοι, καθαρτικά, διουρητικά), υπερβολική άσκηση ή και παρατεταμένη νηστεία.
• Έντονος φόβος αύξησης βάρους ή επίμονες συμπεριφορές που εμποδίζουν την αύξησή του, ακόμη κι όταν το άτομο είναι ήδη ελλιποβαρές. Πρακτικά, ο φόβος δεν μειώνεται με την απώλεια βάρους—η έννοια του «υπερβολικά λεπτού» σχεδόν δεν υφίσταται.
• Διαστρέβλωση εικόνας σώματος ή άρνηση της σοβαρότητας του υποσιτισμού: συχνές ζυγίσεις, μετρήσεις, επικριτική ενασχόληση με «προβληματικά» σημεία (κοιλιά, γλουτοί, μηροί) και αυτοεκτίμηση που εξαρτάται υπέρμετρα από το λεπτό σώμα.

Τα Δύο Πρόσωπα της Ψυχογενούς Ανορεξίας

Με βάση τις κυρίαρχες συμπεριφορές, διακρίνονται δύο υπότυποι που αποτυπώνουν διαφορετικές όψεις του ίδιου εσωτερικού αγώνα: α) τον περιοριστικό τύπο και β) τον τύπο υπερφαγίας–κάθαρσης. Οι δύο υπότυποι μοιράζονται τον ίδιο πυρήνα—έντονο φόβο αύξησης βάρους και διαστρέβλωση εικόνας σώματος—και αμφότεροι μπορούν να γίνουν απειλητικοί για τη ζωή. Η διάκριση βοηθά στον σχεδιασμό φροντίδας, δεν είναι όμως ταμπέλα εφ’ όρου ζωής. Σε διαχρονικές μελέτες, πολλοί μετακινούνται από τον περιοριστικό στον τύπο υπερφαγίας–κάθαρσης με την πάροδο του χρόνου (σε ορισμένα δείγματα, σχεδόν τα δύο τρίτα μέσα σε οκτώ χρόνια).

Στον περιοριστικό τύπο το χαμηλό βάρος επιτυγχάνεται σχεδόν αποκλειστικά με αυστηρό περιορισμό τροφής, παρατεταμένη νηστεία και εξαντλητική άσκηση. Οι κανόνες γίνονται άκαμπτοι «μέχρι τελικής πτώσης»: αποφυγή «παχυντικών» τροφών, αδιάκοπο μέτρημα θερμίδων και βημάτων.

Στον τύπο υπερφαγίας–κάθαρσης εμφανίζονται επεισόδια απώλειας ελέγχου στο φαγητό, ακολουθούμενα από καθαρτικές πρακτικές (εμετούς, κατάχρηση καθαρτικών/διουρητικών ή υπερβολική άσκηση) για να «διορθωθεί» το βάρος. Έρευνες δείχνουν ότι αυτός ο υπότυπος συνδέεται συχνότερα με παρορμητικότητα και συνοδά προβλήματα (π.χ. διαταραχές προσωπικότητας, κατάχρηση ουσιών, κοινωνική απόσυρση), κάνοντάς τον κλινικά πιο πολύπλοκο. Όπως έχει επισημάνει ο Christopher Fairburn, αυθεντία στις διαταραχές πρόσληψης τροφής, από την ομάδα της Οξφόρδης, περίπου ένα στα τρία άτομα με ψυχογενή ανορεξία παρουσιάζει βουλιμικά επεισόδια όταν ο υπερπεριορισμός «σπάει», γεγονός που τροφοδοτεί έναν φαύλο κύκλο ενοχής και ακόμη αυστηρότερων κανόνων.

Η Σκάλα Βαρύτητας στην Ψυχογενή Ανορεξία

Η σοβαρότητα είναι αφετηρία για την ασφάλεια και τον σχεδιασμό φροντίδας. Στους ενήλικες βασίζεται στον Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) (τα εύρη προέρχονται από τις κατηγορίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για ισχνότητα), ενώ σε παιδιά και εφήβους χρησιμοποιούνται εκατοστιαίες θέσεις ΔΜΣ. Η σοβαρότητα βάσει των επιπέδων υποσιτισμού είναι η ακόλουθη:

• Ήπια: ΔΜΣ ≥ 17 kg/m²
• Μέτρια: ΔΜΣ = 16-16,9 kg/m²
• Σοβαρή: ΔΜΣ = 15-15,9 kg/m²
• Εξαιρετικά σοβαρή: ΔΜΣ < 15 kg/m²

Ωστόσο, η εκτίμηση της βαρύτητας δεν περιορίζεται στους αριθμούς. Το επίπεδο μπορεί να «ανέβει» όταν τα κλινικά συμπτώματα είναι έντονα, όταν υπάρχει σοβαρή λειτουργική ανικανότητα ή όταν απαιτείται άμεση ιατρική παρέμβαση για την ασφάλεια του ατόμου. Παράγοντες όπως οι ηλεκτρολυτικές διαταραχές, οι καρδιακές αρρυθμίες, η υπόταση ή η σοβαρή ψυχολογική επιβάρυνση μπορούν να καταστήσουν μια φαινομενικά «ήπια» περίπτωση κλινικά επείγουσα. Έτσι, η αξιολόγηση της βαρύτητας είναι πάντα πολυπαραγοντική και απαιτεί συνδυασμό σωματικής και ψυχιατρικής εκτίμησης.

Αν κάποιος/κάποια αναγνωρίζει τον εαυτό του/της —ή ένα αγαπημένο πρόσωπο— σε αυτές τις γραμμές, δεν είναι μόνος/η. Το πρώτο βήμα είναι να αναζητηθεί άμεσα ιατρική βοήθεια. Η έγκαιρη υποστήριξη αλλάζει την πορεία· υπάρχει θεραπεία και ελπίδα.

Φωτογραφία: iStock