Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Όταν οι αποικιακές κυβερνήσεις του Βελγίου και της Πορτογαλίας διέταξαν την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής που θα συνέδεε περιοχές πλούσιες σε πετρέλαιο και ορυκτά στο εσωτερικό της Αφρικής με τον Ατλαντικό, ο κύριος στόχος τους ήταν να λεηλατήσουν πόρους όπως το καουτσούκ, το ελεφαντόδοντο και τα ορυκτά για εξαγωγή σε δυτικές χώρες. Σήμερα, το ίδιο τμήμα σιδηροδρομικής υποδομής, που διασχίζει τη Ζάμπια, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και την Αγκόλα μέχρι το λιμάνι του Λομπίτο, εκσυγχρονίζεται και επεκτείνεται με χρήματα των ΗΠΑ και της ΕΕ για να διευκολυνθεί η μεταφορά περιζήτητων ορυκτών όπως το κοβάλτιο και ο χαλκός.
Μόλις αυτόν τον μήνα, ο Jozef Sikela, επίτροπος της ΕΕ για τις διεθνείς συνεργασίες, υπέγραψε ένα επενδυτικό πακέτο ύψους 116 εκατομμυρίων ευρώ για τον διάδρομο, το οποίο συχνά χαρακτηρίζεται ως πρότυπη πρωτοβουλία στο πλαίσιο του Global Gateway, του προγράμματος ανάπτυξης υποδομών της Ένωσης. Αυτή τη φορά, ωστόσο, οι Βρυξέλλες δηλώνουν ότι έχουν δεσμευτεί να αποκαταστήσουν την ιστορικά μιασμένη σχέση τους με την περιοχή – ένα μήνυμα που θα τονίσουν η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen και ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Antonio Costa απευθυνόμενοι σε Αφρικανούς και Ευρωπαίους ηγέτες σε μια σύνοδο κορυφής στις 24-25 Νοεμβρίου στη Λουάντα της Αγκόλας, η οποία φέτος γιορτάζει 50 χρόνια ανεξαρτησίας από την πορτογαλική κυριαρχία.
«Το Global Gateway αφορά τα αμοιβαία οφέλη», δήλωσε η von der Leyen σε κεντρική ομιλία του τον Οκτώβριο. Το πρόγραμμα θα πρέπει «να επικεντρωθεί ακόμη περισσότερο σε βασικές αλυσίδες αξίας», συμπεριλαμβανομένων των μετάλλων και των ορυκτών που απαιτούνται σε όλα, από τα smartphones έως τις ανεμογεννήτριες και τις αμυντικές εφαρμογές. «Στόχος», είπε, «είναι να «δημιουργήσουμε μαζί ανθεκτικές αλυσίδες αξίας. Με τοπικές υποδομές, αλλά και τοπικές θέσεις εργασίας, τοπικές δεξιότητες και τοπικές βιομηχανίες». Ωστόσο, οι Βρυξέλλες σπεύδουν να εισέλθουν σε μια περιοχή μόνο και μόνο για να διαπιστώσουν ότι η Κίνα έφτασε (και) εκεί πρώτη.
Οι αφρικανικές χώρες είναι ήδη οι κύριοι προμηθευτές ορυκτών για το Πεκίνο, το οποίο έχει εξασφαλίσει πρόσβαση στον πλούτο των πόρων τους – ανεμπόδιστα από οποιαδήποτε ιστορική «αποσκευή» αποικιακής εκμετάλλευσης – και τώρα είναι ο κυρίαρχος μεταποιητής στον κόσμο.
Η έμφαση που δίνει η Ευρώπη στη διατήρηση της οικονομικής αξίας στις χώρες υποδοχής – αντί για την απλή εξόρυξη πόρων για εξαγωγή – απαντά στις εκκλήσεις των Αφρικανών ηγετών για μια πιο δίκαιη και βιώσιμη προσέγγιση στην ανάπτυξη των φυσικών πόρων των χωρών τους.
«Η ΕΕ έχει εκφράσει έντονα την άποψή της, από την έναρξη της διπλωματικής κίνησης για τα ορυκτά πριν από δύο χρόνια, λέγοντας: Θέλουμε να είμαστε ο ηθικός εταίρος», δήλωσε η Martina Matarazzo, συντονίστρια διεθνών θεμάτων και υπεράσπισης της ΕΕ της Resource Matters, μιας βελγικής ΜΚΟ που επικεντρώνεται στην εξόρυξη πόρων και διατηρεί επίσης γραφείο στην Κινσάσα της ΛΔΚ.
Ωστόσο, «υπάρχει ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ αυτών που λέγονται και αυτών που γίνονται», πρόσθεσε, επισημαίνοντας ότι εξακολουθεί να μην είναι σαφής ο τρόπος με τον οποίο ο Διάδρομος Λομπίτο μπορεί να είναι ένα έργο «win-win», αντί να διευκολύνει απλώς τη μεταφορά ορυκτών στο εξωτερικό.
Οι Βρυξέλλες βρίσκονται υπό αυξανόμενη πίεση να διαφοροποιήσουν τις αλυσίδες εφοδιασμού τους σε λίθιο, σπάνιες γαίες και άλλες πρώτες ύλες μακριά από την Κίνα – η οποία έχει δείξει επανειλημμένα ότι είναι έτοιμη να μετατρέψει την κυριαρχία της στην αγορά σε όπλο. Για τον σκοπό αυτό, καταρτίζουν ένα νέο σχέδιο, που αναμένεται στις 3 Δεκεμβρίου, για την επιτάχυνση των προσπαθειών διαφοροποίησης της ένωσης.
Στις αφρικανικές χώρες ωστόσο, οι Βρυξέλλες εξακολουθούν να αγωνίζονται να εδραιωθούν ως μια ελκυστική, ηθική εναλλακτική λύση έναντι του Πεκίνου, το οποίο έχει εξασφαλίσει εδώ και καιρό εκτεταμένη πρόσβαση στους πόρους της Ηπείρου μέσω μεγάλης κλίμακας επενδύσεων σε εξόρυξη, μεταποίηση και υποδομές.
Για να εισέλθει στον χώρο των ορυκτών η ΕΕ, πρέπει να εφαρμόσει τις διαδικασίες σε στενή συνεργασία με τους Αφρικανούς ηγέτες – κάτι τέτοιο μπορεί να είναι η μόνη της ευκαιρία να εξασφαλίσει πόρους, απομακρυνόμενη παράλληλα από το διαβοητο εξορυκτικό παρελθόν της, σύμφωνα με συνομιλίες του POLITICO με ερευνητές, υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και την κοινωνία των πολιτών.
Το κυνήγι των πόρων
Η όρεξη για τον τεράστιο φυσικό πλούτο της Αφρικής προσέλκυσε αρχικά τους αποικιοκράτες στην Ήπειρο – και έθεσε «τα θεμέλια για την εκμετάλλευση των πόρων μετά την ανεξαρτησία και τις εξωτερικές παρεμβάσεις», σύμφωνα με το Ινστιτούτο Έρευνας Πολιτικής Αφρικής. Τώρα, τα κοιτάσματα ζωτικών ορυκτών της ηπείρου την έχουν μετατρέψει σε στρατηγικό παράγοντα, με τον πρόεδρο της Ζάμπια, Hakainde Hitchilema, να θέτει πέρυσι ως στόχο τον τριπλασιασμό της παραγωγής χαλκού μέχρι το τέλος της δεκαετίας, για παράδειγμα.
Το Πεκίνο έχει συχνά χρησιμοποιήσει το «Belt and Road», την διεθνή αναπτυξιακή του πρωτοβουλία, για να εξασφαλίσει δικαιώματα εξόρυξης σε αντάλλαγμα για επενδύσεις σε έργα υποδομών.
Η Ουάσινγκτον, η οποία υστερεί πολύ σε σχέση με το Πεκίνο, εντείνει επίσης το παιχνίδι της, με τις επενδύσεις στην Αφρική να ξεπερνούν αθόρυβα αυτές της Κίνας. Ο Πρόεδρος Donald Trump έχει επεκτείνει την ομπρέλα ασφαλείας των ΗΠΑ σε περιοχές που έχουν πληγεί από τον πόλεμο με αντάλλαγμα την πρόσβαση σε πόρους, για παράδειγμα μεσολαβώντας για μια – ασταθή – ειρηνευτική συμφωνία μεταξύ της Ρουάντα και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκο (ΛΔΚ).
Οι εταιρείες της ΕΕ «προσπαθούν πραγματικά να καλύψουν τη διαφορά», δήλωσε ο Christian Géraud Neema Byamungu, ειδικός στις σχέσεις Κίνας – Αφρικής και συντάκτης για τη Γαλλόφωνη Αφρική στο China Global South Project. «Είχαν φύγει από την Ηπειρο όταν υπήρχε η αίσθηση ότι η Αφρική δεν ήταν πραγματικά ένα μέρος για να κάνει κανείς επιχειρήσεις».
Ο Jozef Sikela, επίτροπος της ΕΕ για τις διεθνείς συνεργασίες, υπέγραψε ένα επενδυτικό πακέτο ύψους 116 εκατομμυρίων ευρώ για τον διάδρομο, το οποίο συχνά χαρακτηρίζεται ως πρότυπη πρωτοβουλία στο πλαίσιο του Global Gateway, του προγράμματος ανάπτυξης υποδομών της Ένωσης
Κάνοντας τα πράγματα διαφορετικά
Σε αυτό το πλαίσιο, το βασικό ερώτημα για την ΕΕ είναι: Τι μπορεί να προσφέρει για να ξεχωρίσει από άλλους εταίρους; Στα χαρτιά, η απάντηση είναι σαφής: μια υπεύθυνη προσέγγιση στην εξόρυξη πόρων που δίνει προτεραιότητα στη δημιουργία τοπικής οικονομικής αξίας, μαζί με υψηλά περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα. «Θέλουμε να επικεντρωθούμε στη βιώσιμη ανάπτυξη των αλυσίδων αξίας και στο πώς να συνεργαστούμε με τους Αφρικανούς εταίρους μας για να υποστηρίξουμε την αναβαθμιση των αλυσίδων αξίας τους», δήλωσε αξιωματούχος της ΕΕ ενόψει της συνόδου κορυφής της Λουάντα, όπου τα ορυκτά θα αποτελέσουν βασικό θέμα. «Δεν πρόκειται μόνο για την εξόρυξη», πρόσθεσε. Όμως επί του παρόντος, αυτό θα πρέπει να μεταφραστεί σε συγκεκριμένο αντίκτυπο επί του εδάφους.
«Δεν βρισκόμαστε ακόμη στο σημείο που να μπορούμε να δούμε αν πραγματικά η ΕΕ προσπαθεί να αλλάξει τα πράγματα στην πράξη όσον αφορά την προστιθέμενη αξία στη ΛΔΚ», δήλωσε ο Emmanuel Umpula Nkumba, εκτελεστικός διευθυντής της ΜΚΟ Afrewatch. «Δεν είμαι αφελής, έρχονται για να βγάλουν χρήματα, όχι για να μας βοηθήσουν», πρόσθεσε.
Η πρόοδος στον Διάδρομο Λομπίτο ήταν αργή και το έργο έχει επίσης δεχθεί πυρά για την ιεράρχηση των δυτικών συμφερόντων έναντι της αφρικανικής ανάπτυξης και δράσης, και για το ότι ενδεχομένως θα οδηγήσει στην καταστροφή των τοπικών δασών, στον εκτοπισμό των κοινοτήτων και στη συνολική έλλειψη οφελών για τους τοπικούς πληθυσμούς. Η ΕΕ, ωστόσο, θεωρεί τον διάδρομο ως «σύμβολο της εταιρικής σχέσης μεταξύ της αφρικανικής και της ευρωπαϊκής ηπείρου και παράδειγμα της κοινής μας επενδυτικής ατζέντας», σύμφωνα με εκπρόσωπο της Επιτροπής, ο οποίος τον χαρακτήρισε «σανίδα σωτηρίας για βιώσιμη ανάπτυξη και κοινή ευημερία». Τέλος, ενώ η «προσθήκη αξίας» έχει γίνει σλόγκαν, δεν είναι σαφές αν οι ηγέτες της ΕΕ και της Αφρικής συμφωνούν ως προς τι σημαίνει ο όρος.
Οι εκπρόσωποι και οι αξιωματούχοι της αφρικανικής βιομηχανίας συχνά επισημαίνουν την οικοδόμηση μιας εγχώριας αλυσίδας εφοδιασμού μεχρι το τελικό προϊόν. Αντιθέτως, οι αξιωματούχοι της ΕΕ τείνουν να οραματίζονται την εξόρυξη και επεξεργασία των ορυκτών στη χώρα προέλευσης και στη συνέχεια την εξαγωγή τους, σύμφωνα με έκθεση που δημοσίευσε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων.
Βιώσιμες επιχειρήσεις;
Το δεύτερο στοιχείο της προσέγγισης της ΕΕ – η ισχυρή βιωσιμότητα και οι διασφαλίσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα, κυρίως στο όνομα της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας της ΕΕ. Στις Βρυξέλλες, οι προτεινόμενοι κανόνες που θα απαιτούσαν από τις εταιρείες να ελέγχουν τις αλυσίδες εφοδιασμού τους για περιβαλλοντικές ζημιές και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων πεθαίνουν αργά, καθώς οι συντηρητικοί πολιτικοί διοχετεύουν παράπονα από επιχειρήσεις ότι δεν μπορούν να αντέξουν το κόστος συμμόρφωσης.
Μια έρευνα του Κέντρου Πόρων Επιχειρήσεων και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, για 13 έργα εξόρυξης, επεξεργασίας και ανακύκλωσης εκτός του μπλοκ που χαρακτηρίστηκαν «στρατηγικά» από την εκτελεστική εξουσία της ΕΕ – συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων στην Αφρική – εντόπισε «μια ασυνεπή προσέγγιση στις βασικές πολιτικές για τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Χαλκός
Ωστόσο, υπό την πίεση των Αφρικανών ηγετών, οι αυστηρότερες διασφαλίσεις αποκτούν σιγά σιγά μεγαλύτερη σημασία στον τομέα: τα «υψηλά περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα καθώς και αυτά της διακυβέρνησης» αποτελούν βασικό στοιχείο της στρατηγικής της Αφρικανικής Ένωσης για την εξόρυξη, η οποία δημοσιεύθηκε το 2024.
Οι Κινέζοι προσαρμόζονται γρήγορα. «Η Κίνα συμμορφώνεται επίσης με τα πρότυπα», δήλωσε η Sarah Logan, επισκέπτρια ερευνήτρια στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, η οποία συνυπέγραψε την αξιολόγηση των αφρικανικών και ευρωπαϊκών ερμηνειών της προστιθέμενης αξίας. «Εάν υποχρεωθούν, οι κινεζικές εταιρείες εξόρυξης είναι πολύ ικανές να τηρούν τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα».
Συνεπώς, εκτός από τη μαζική αύξηση των επενδύσεων, η ΕΕ και οι ευρωπαϊκές εταιρείες θα πρέπει να μετατρέψουν την υπόσχεσή τους να αποτελούν αξιόπιστο και ηθικό εταίρο σε πραγματικότητα – το συντομότερο δυνατό. «Ο μόνος τρόπος να ανταγωνιστούμε τους Κινέζους είναι να εγγυηθούμε αυτά τα οφέλη για τις κοινότητες», δήλωσε η Ισπανίδα βουλευτής των Πρασίνων στην Ευρώπη, Ana Miranda Paz, σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης για τον Διάδρομο Λομπίτο στις Βρυξέλλες.
Πηγή: POLITICO
